پرسشنامه یکی از روش‌های گردآوری اطلاعات در تحقیق و پژوهش است که انواع مختلف دارد. درواقع پرسشنامه مجموعه‌ای از سؤالات است که طبق اصول و قوانین خاصی طراحی و آماده شده‌اند که یک متغیر معین را می‌سنجند و افراد براساس تشخیص خود به سؤالات جواب می‌دهند.
پرسشنامه‌ها دونوع استاندارند و خودساخته تقسیم می‌شوند که ما در این مطلب قصد داریم مطالبی را در مورد پرسشنامه‌های خودساخته ارائه دهیم:
اگر می‌خواهید که پرسشنامه کاربردی و اصولی تنظیم و طراحی کنید، در مرحله اول باید هدف خود را تعیین کنید و سپس سؤالات ر طراحی کنید. به این نکته توجه کنید که سؤالات باید به نحوی طراحی بشوند که باعث جذب پاسخ‌دهنده بشود.
پرسشنامه را در طبقه‌بندی‌های مختلف می‌توانیم دسته‌بندی کنیم در ادامه انواع پرسشنامه، اصول طراحی پرسشنامه و نکات مهم طراحی پرسشنامه‌ها را بیان می‌کنیم:
انواع پرسشنامه
بطورکلی پرسسشنامه‌ها براساس ماهیت را به دو دسته تقسیم می‌کنند:
-
پرسشنامه بسته:
پرسشنامه بسته شامل پرسش‌های بسته است. پرسش بسته یعنی هر پرسش شامل تعدادي گزينه و پاسخ است كه پاسخ دهنده بايد يكي از آنها رابه عنوان پاسخ انتخاب کند. هريك از پاسخ‌ها به گونه اي طراحی شده اند كه درعين منطقي بودن براي آن سوال از پاسخ مربوط به ديگر سوالات مجزا باشد. مزیت این نوع پرسشنامه بسته این است که پرسش‌ها را به‌سرعت می‌توان جواب داد و تجزيه و تحليل و طبقه بندي پاسخ‌ها نيز ساده تر و سریع‌تر صورت می‌گیرد.
-
پرسشنامه باز:
پرسشنامه باز شامل پرسش‌های باز است. پرسش باز یعنی پرسش‌هایی که در آن گزینه‌هایی برای انتخاب وجود ندارد و پاسخ‌دهنده با استفاده از جمله‌بندی‌های خود به پرسش‌ها جواب میدهد وپاسخ خود را توضیح میدهد. اطلاعات بدست‌آمده از این نوع پرسشنامه‌ها دقیق تر، کامل‌تر و ارزشمندتر است، اما تجزیه و تحلیل و طبقه‌بندی پرسشنامه‌های باز سخت و مشکل‌تر است و به وقت بیشتر و تجربه نیاز دارد.
پرسشنامه مخصوص پایان‌نامه
در دوره تحصیلی کارشناسی ارشد و دکتری، انجام و ارائه پایان‌نامه می‌باشد. فرآیند و ساختار پایان نامه‌ها در همه رشته یکسا است، اما روش های تحقیق و نوع مطالعه متنوع است و متناسب با موضوع پایان نامه متفاوت می‌باشد. دو نوع پرسشنامه در پایان نامه به کاربرده می‌شود که در ادامه به آن اشاره می‌کنیم:
- پرسشنامه استاندارد:
پرسشنامه‌های که قبلا طراحی شده‌اند، روایی و پایایی آنها بررسی شده است و به‌صورت کامل و استاندارد در اختیار محققان قرار دارد. - پرسشنامه خودساخته:
محققانی که از پرسشنامه خودساخته استفاده می‌کنند یا خودشان سؤالاتی متناسب با هدفشان طراحی و یا از تلفیق چند پرسشنامه استاندارد، یک پرسشنامه جدید طراحی می‌کنند.
مراحل ساخت پرسشنامه مخصوص پرسشنامه
تعیین هدف
اولین مرحله برای تنظیم یک پرسشنامه خودساخته، تعیین هدف است. بدون اینکه درک روشنی از اطلاعاتی که می‌خواهیم بدست بیاریم، نداشته باشیم نمی‌توانیم اقدام به طرح سؤالات پرسشنامه بکنیم . چرا که سؤالات پرسشئنامه در راستای هدف پایان نامه طراحی می‌شوند.
بیان مسئله
پژوهشگر باید موضوع مسئله خود را دقیق مشخص کند تا بتواند سؤالات متناسب با آن طرحی و تنطیم کند.
تعیین جامعه آماری و نمونه
جامعه مورد نظر ممکن است شهر، استان، منطقه آموزشی و … و یا زیرگروه‌هایی مانند قومی، مذهبی، سنی، ورزشی و … باشد. بدون شک باید
سؤالات پرسشنامه متناسب با جامعه آماری و نمونه طراحی شود. توجه به گروه سنی جامعه آماری و نمونه از نکاتی است که باید مورد توجه قرار گیرد، برای مثال سؤالات گروه سنی نوجوانان باید با سؤالات گروه سنی کودکان متفاوت باشد.
تنظیم و طراحی سؤالات پرسشنامه پایان‌نامه
برای تنظیم سؤالات پرسششنامه، نکات کلی وجود دارد ک محقق باید به آن توجه کند.
درادامه اصول و قواعدی را که هنگتم تنظیم و طراحی سؤالات پرسشنامه باید به آن دقت کرد را ارائه می‌دهیم:
- دقت کنید که سؤالات مبهم و نامفهوم طراحی نکنید، اگر سؤالات مبهم باشند، پاسخ دهنده معنی سؤال‌ها را درک نمی‌کند و درنتیجه جواب اشتباه میدهد و داده‌ها و اطلاعات بدست‌آمده از پرسشنامه معتبر نخواهد بود. اگر مجبورهستید درطراحی سؤال‌ها از کلمات تخصصی استفاده کنید، کلمات تخصصي در دستورالعمل تكميل پرسشنامه توضيح دهید تا پاسخ دهنده با تعريف عملياتي معنی دقیق واژ‌های تخصصی را درک کند و جواب درست را بدهد.
- از طراحی سؤال‌های جهت‌دار بپرهیزید، از طراحی سؤال‌هایی که پاسخ‌دهنده را به سمت پاسخ خاصی هدایت کند بپرهیزید در غیر اسن صورت اطلاعات بدست آمده از پرسشنه درست نخواهد بود.
- سعی کنید سؤال‌های دو وجهی انتخاب نکنید، زیرا اینگونه سؤالات پاسخ‌دهنده را در یک زمان کوتاه در مقابل دو سؤال قرار میدهد و این کار باعث می‌شود پاسخ‌دهنده سوال را با دقت نخواند و پاسخ بدهد.
- سعی کنید از طرح سؤال‌های منفی خودداری کنید، چرا که ممکن است پاسخ‌دهنده کلمات منفی را نبیند و به آن توجه نکند و این باعث می‌شود پاسخ‌دهنده اشتباه پاسخ بدهد و اطلاعات بدست آمده از پرسشنامه دقیق و کامل نخواهد بود.
- سعی کنید از طراحی سؤال‌های مستقيم كه موجب تحريك حساسيت آزمودني شده و يا باعث مقاومت او در پاسخ می‌شود، پرهیز بکنید.
- طراحی سؤالات معكوسی باعث اطمينان از پاسخ گويي صحيح پاسخ دهندگان می‌شود. توصیه می‌شود كه در طراحي پرسشنامه، نسبت به يكي از سؤالاتي كه از فرد پرسيده شده، سؤالات با محتواي معكوس طراحی و تنظیم شود تا اطمينان حاصل شود كه پاسخ دهنده، به سؤالات، پاسخ صحیح را داده است.
- سؤالات پرسشنامه به‌خصوص سؤالات ابتدای پرسشنامه باید باعث جذب پاسخ‌دهنده بشود و پاسخ‌دهنده ترغیب شود که ادامه آنهارا هم بخواند.
- سؤالات پرسشنامه باید کوتاه باشد، اگر سؤالات طولانی طراحی کنید، ممکن است خواننده حوصله خواندن سؤال را نداشته باشد و پاخ اشتباه بدهد.
- سؤالات پرسشنامه به‌خصوص سؤالات ابتدای پرسشنامه باید باعث جذب پاسخ‌دهنده بشود و پاسخ‌دهنده ترغیب شود که ادامه آنهارا هم بخواند.
- در ابتدای پرسشنامه باید اطلاعاتی در مورد تکمیل کردن پرسشنامه و چگونگی پاسخ دادان به سؤالات برای پاسخ‌دهنده‌ها بیان بشود.
- دستورالعمل پرسشنامه باید کوتاه، واضح و اطلاعات مورد نیاز پاسخ‌دهنده برای برای تکمیل پرسشنامه ارائه دهند.
- سوالات پرسشنامه باید از ساده به پیچیده تنظیم شوند
- سوالات طراحی شده باید از نظم خاصی پیروی کنند و سوال های مرتبط در یک ردیف قرار بگیرند.
با توجه به نکات ذکرشده در متن بالا، و رعایت اصول و قواعد ذکر شده برای طراحی پرسشنامه، می‌توانید باتوجه به هدفتان، یک پرسشنامه اصولی و کاربردی را طراحی کنید و با استفاده از آن اطلاعات مورد نیازتان را به دست‌آورید.